Tjibbe Joustra: 'Overheid heeft niet veel krediet meer'

'Overheid heeft niet veel krediet meer'

Als voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid opereerde Tjibbe Joustra decennialang in het hart van politiek Den Haag. In die tijd zag hij het regeringscentrum veranderen, maar niet altijd ten goede. Volgende week treedt hij terug.

Hans van Soest 26-04-19, 11:00

2

Een van de meest invloedrijke mannen van Den Haag werkt zonder computer. Tjibbe Joustra was lang de machtigste ambtenaar op het ministerie van Landbouw, baas van uitkeringsinstantie UWV, de eerste coördinator terrorismebestrijding en nu scheidend voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV). Maar de technologische ontwikkeling heeft hij niet bijgebeend. Althans, die indruk wekt hij graag.

,,Ik propageer het beeld een beetje dat ik er niet mee overweg kan'', zegt hij. ,,Thuis werk ik gewoon op een computer. Maar kijk, hier staat er geen. Zelf hoef ik niet veel te tikken en het voordeel is dat je ontzettend veel onzin niet krijgt. Al die mensen die na een vakantie klagen dat ze 1200 mailtjes moeten wegwerken, dat heb ik nooit gehad. Ik heb dan twee memo's. Ik krijg alleen het strikt noodzakelijke op mijn bureau. Dat scheelt ontzettend veel tijd.”

Kleinere klussen

Joustra (1951) gniffelt. Zijn toneelstukje zegt wel iets over zijn manier van werken. Efficiënt, zakelijk, geen poespas. Hard soms. Eigenschappen waarvoor hij door veel ministers onder wie hij diende werd geroemd. En door sommige verguisd. Volgende week zet Joustra een punt achter zijn lange loopbaan door de Haagse instituties. Althans, hij 'ambieert geen voltijdbaan meer'. Wel gaat hij nog wat kleinere klussen doen, zo wordt hij voorzitter van een onderzoekscommissie naar de misstanden met adoptie uit andere landen.

In al die jaren zag hij de overheid van binnenuit veranderen. Op alle niveaus. ,,Toen ik in 1975 als ambtenaar begon op Landbouw, hing het aantal ramen in je werkkamer samen met je rang. Ik had als beginneling een vloerkleedje, dat was voorwerp van jaloezie omdat ik daar gezien mijn rang geen recht op had. Daar moest je eerst administrateur voor worden. Het was echt een lelijk kleedje.''

Het grootste verschil tussen toen en nu, is dat 'de vanzelfsprekendheid van gezag' is verdween. ,,In de jaren 80 was er bijvoorbeeld geen kritiek op het Openbaar Ministerie. Dat is voorbij. En dat geldt voor alle overheidsdiensten. De overheid heeft niet veel krediet meer.''

Dat is wel én niet erg, vindt Joustra. Dat burgers kritischer zijn, houdt de overheid scherp. Maar er is ook een keerzijde. ,,Je ziet dat de overheid voortdurend alert is op mogelijke kritiek. Dat werkt risicomijdend gedrag in de hand. Er komen steeds meer regeltjes bij. De bureaucratie groeit. Alleen maar om mogelijke risico's af te dekken. Dat slaat door en tast de effectiviteit van de overheid aan. Als we bijvoorbeeld mensen willen helpen met een nieuwe subsidie, duurt het zó lang voordat de regeling er is en zitten er zoveel voorwaarden aan, dat burgers denken: maar die regeling zou er toch komen om mij te helpen?”

Bezuinigingen

Als voorzitter van de OVV deed Joustra de laatste jaren ook onderzoek naar zaken die door falen van de overheid zijn misgegaan. ,,Wat je vaak ziet, of het nou ging om Mali of de casus Michael P. (de moordenaar van Anne Faber, red.), is dat de organisatie vaak wel aanvoelt dat er iets niet goed loopt. Defensie wist echt wel dat het niet goed was met het materieel door alle bezuinigingen. Maar soms is een onderzoek nodig om iets in beweging te zetten. De overheid is daarin geen uitzondering op andere organisaties.''

Het OVV-rapport naar een ongeluk met een granaat in Mali die twee Nederlandse militairen het leven kostte, leidde tot het aftreden van minister Hennis-Plasschaert van Defensie. En zo treden bewindspersonen vaker af na een kritisch rapport. Joustra is daar niet zo blij mee. ,,Het draait vooral om het opstappen, niet om het aanpakken van de problemen.''

Onderzoeken zijn er volgens hem om lessen te trekken, om iets te veranderen. ,,Het vertrek van de leiding werkt dan vaak contraproductief, stagneert de boel alleen maar. Wat er onlangs is gebeurd met het rapport over Michael P. is hoe het volgens mij moet. Dat de verantwoordelijk bewindspersoon ( Sander Dekker van Rechtsbescherming, red.) meteen een lijst van verbeteringen doorvoert om herhaling te voorkomen.''

Zomer

Het waren vaak VVD-ministers die in de problemen kwamen door Joustra, die zelf lid is van de VVD. Hij heeft nooit de aanvechting gevoeld om de politiek in te gaan. Achter de schermen kun je ook 'dingen in beweging zetten', zegt hij. ,,Zo denk ik dat we met sommige van onze OVV-rapporten echt dingen hebben veranderd. En het klopt écht wat er over ministers wordt gezegd: alleen de eerste dag en de laatste zijn leuk. Alleen vrij tussen kerst en oud en nieuw en drie weken in de zomer. Nee, dank u.''

De druk van politiek en media op bewindspersonen om verantwoordelijkheid te nemen na fouten is enorm toegenomen in de decennia dat Joustra in Den Haag rondliep. Een spoeddebat was ooit een uitzondering. Wanneer de pers iemand opving, stond er één microfoon. Dat is nu wel anders. Het maakt het bestuur niet per se beter, vindt de voormalig topambtenaar. Het leidt tot 'bontkragen' van adviseurs en medewerkers rond bewindspersonen die hem moeten behouden voor uitglijders.

,,Twintig jaar geleden had een minister nog helemaal geen assistent. Nu kan het niet meer zonder. De burger is mondiger, er is meer pers, alles gaat sneller door technologische ontwikkelingen. Maar of het de waardering voor het werk van vaak eerzaam werkende ambtenaren en politici ook heeft vergroot?''

Afgelopen decennia

De samenleving is ook veel diverser geworden de afgelopen decennia, wat het lastiger maakt algemeen beleid te maken. ,,De samenleving is zó complex geworden en verandert zó snel, dat het geen zin heeft elke keer heel veel plannen te maken. Zorgen dat één probleem wordt opgelost is al moeilijk genoeg. Wat hebben we op Landbouw allemaal niet bedacht om het mestprobleem op te lossen? We zijn niet veel opgeschoten. En bij het UWV hebben we weer achterstanden bij medische keuringen. Die hadden we juist weggewerkt. Helaas worden lessen uit het verleden niet altijd te harte genomen.''

Juist daarom is het belangrijk dat er stevige ambtenaren zijn die een minister weerwoord durven te geven, vindt hij. Om hem of haar - zoals Joustra dat noemt - 'bij de les te houden'. ,,Uiteindelijk neemt de minister de beslissing. Maar ik vind het niet verkeerd als ambtenaren - die echt loyaal uitvoeren wat er van hen verlangd wordt -iets terug durven te zeggen. Daar heeft een minister recht op. Je bent er niet om hem uit de wind te houden, maar om hem in de wind te zetten.''

Goede voet

Zelf was Joustra daar een exponent van. Als secretaris-generaal op landbouw kreeg hij de kritiek dat hij te eigengereid was. Als voorzitter van het UWV ging hij openlijk in de tegenaanval toen minister De Geus (CDA, Sociale Zaken) hem verweet de verbouwingskosten van het nieuwe bedrijfspand uit de hand te hebben laten lopen. ,,Maar met de meeste ministers ben ik nog altijd op goede voet.''

Hij heeft er in al die jaren ook iets anders van geleerd: dat je als dienaar van het openbaar bestuur heel kwetsbaar bent. Op Landbouw zouden kritische ambtenaren worden afgeluisterd. Het bleek na onderzoek niet waar. Het UWV zou gouden kranen hebben laten installeren. Het bleek uiteindelijk een broodjeaapverhaal. ,,Beeldvorming is belangrijk. Wie niet sterk in zijn schoenen gaat, sneeft. En dat is lang niet altijd terecht.‘’

’